Bài số 58: Phân tích bài thơ Con cò của Chế Lan Viên

• Bài học cùng chủ đề:
• Bài số 52: Cảm nhận về bài thơ Ánh trăng của Nguyễn Duy.
• Bài số 53: Những trăn trở, suy tư của người lính sau chiến tranh qua bài thơ Ánh trăng của Nguyễn Duy.
• Bài số 54: Bài học sâu sắc mà em cảm nhận được từ Ánh trăng của Nguyễn Duy.
• Ngữ pháp tiếng anh hay nhất

BÀI LÀM 1

Tình mẫu tử thiêng liêng là đề tài quen thuộc của văn chương, nghệ thuật, nhất thi ca. Nhà thơ Nguyễn Duy tâm sự: "Ta đi trọn kiếp con người/Cũng không đi hết mấy lời mẹ ru". Còn Chế Lan Viên với bài thơ Con cò đã góp tiếng thơ độc đáo để ca ngợi tình mẹ, lòng mẹ và lời ru của mẹ.

Hình tượng bao trùm cả bài thơ là hình tượng con cò. Đó là con cò trong ca dao truyền thống, xuất hiện rất phổ biến và được dùng với nhiều ý nghĩa khác nhau, nhưng ý nghĩa phổ biến nhất là hình ảnh người nông dân, người phụ nữ trong cuộc sống nhiều vất vả, nhọc nhằn nhưng luôn thể hiện được những đức tính tốt đẹp và niềm vui sống.

Đoạn đầu bài thơ, tác giả đã sử dụng những hình ảnh quen thuộc trong ca dao vừa để gợi tả không gian và khung cảnh quen thuộc, nhịp điệu nhẹ nhàng, thong thả của cuộc sống thời xưa vừa tái hiện hình ảnh con người, nhất là người phụ nữ đang nhọc nhằn, vất vả để kiếm sống nuôi con.

Hình tượng trung tâm trong bài thơ là cánh cò nhưng cảm hứng chủ đạo lại là tình mẹ. Xuyên suốt bài thơ là sợi dây tình cảm. Sợi dây đó là tình mẹ bao la, sâu rộng, bất tận và bất tử. Để thể hiện tình yêu đó, Chế Lan Viên đã mượn hình ảnh lời ru và con cò như một sự hoán dụ cho tình mẹ. Cò luôn theo con hay lời ru luôn theo con và cũng chính là tình mẹ, khát vọng của mẹ ở lại cùng con suốt cả cuộc đời.

"Con còn bế trên tay...
... rồi lại ngủ"

Người mẹ đã gửi tất cả tình yêu thương con vào trong lời ru để vỗ về, nâng niu, chăm sóc giấc ngủ của con. Cử chỉ "bế trên tay", "sẵn tay nâng" thể hiện sự âu yếm, chăm chút cho con từng li, từng tí. Con lớn lên bằng dòng sữa ngọt ngào của mẹ, bằng cả lời hát ru sâu lắng, thiết tha, Con còn bé trên tay nghĩa là con còn nhỏ, con chưa biết nhận thức về ý nghĩa của lời ru, con chưa biết con cò như thế nào, là biểu tượng cho cái gì, hình ảnh con cò đến với con một cách vô thức.

"Con cò bay la ...

... con ngủ chẳng phân vân"

Điệp từ "mẹ hát" ở đầu đoạn thơ và cuối đoạn thơ thể hiện mẹ hát ru con rất nhiều bài, ru con biết bao ngày tháng. Vậy lời hát ru của mẹ là gì? Vì sao trong lời ru của mẹ lại là hình ảnh con cò? Chúng ta đã biết, con cò thường xuất hiện trong ca dao, là hình ảnh thân thuộc, gần gũi với con người Việt Nam từ tấm bé. Con cò trong ca dao gợi nỗi buồn thương về những gì lận đận, nghèo khó, trong sạch, cao cả. Mẹ mang theo cả điệu hồn dân tộc vào trong lời ru. Trong lời ru của mẹ có hình ảnh con cò bay lả bay la, gợi nhịp sống thong thả bình yên, có con cò cổng phủ, con cò Đồng Đăng từ nơi này đến nơi khác trên mảnh đất thân thương này. Đồng thời, gợi thân phận người phụ nữ, người mẹ lận đận, nghèo khó cơ cực, bất hạnh. Cò ơi chớ sợ ! Con là con của mẹ, cò là thân phận bé bỏng, côi cút trong ca dao. Mẹ sẵn sàng nâng niu tất cả, tình mẹ nhân từ được mở rộng. Từ tình yêu con đến yêu thương những gì bé nhỏ, đáng thương, đáng được che chở. Trong lời ru của mẹ còn có cả hơi xuân, nghĩa là thấm cả sự sống, hạnh phúc tuổi trẻ thấm cả cuộc đời của mẹ, tất cả mẹ gửi vào lời ru cuộc đời mẹ và tình yêu thương của mẹ, Cứ như thế tình yêu thương bao la, nhân ái của mẹ, của lời ru đã in sâu, vô thức trong tuổi ấu thơ con. "Sữa nuôi phần xác, hát nuôi phần hồn" (Nguyễn Duy), lời ru khởi đầu để ru con vào cuộc sống, nâng đỡ con suốt mỗi chặng đường. Tấm lòng mẹ dạt dào vô hạn. Mẹ luôn khát khao về một cuộc sống bình yên, hạnh phúc sẽ đến với con, mong con khôn lớn nên người.

Tình mẹ, lời ru của mẹ nâng đỡ con khôn lớn, trưởng thành hay hình ảnh con cò đã đi vào tiềm thức của tuổi thơ trở nên gần gũi và sẽ theo con trên mọi chặng đường đời. Hình ảnh con cò được xây dựng bằng sự liên tưởng phong phú của nhà thơ như được bay ra từ trong ca dao để sống trong tâm hồn con, biểu tượng về lòng mẹ, sự dìu dắt, nâng đỡ dịu dàng của mẹ:

Ngủ yên ! ngủ yên ! ngủ yên
Cho cò trắng đến làm quen
Cò đứng ở quanh nôi
Rồi cò vào trong tổ.
Con ngủ yên thì cò cũng ngủ,
Cánh của cò, hai đứa đắp chung đôi.

Cánh cò phải chăng là vòng tay mẹ, là tình yêu thương của mẹ, chung hơi ấm, truyền hơi ấm cho con. Là con, là đứa con của mẹ, là con cò côi cút trong ca dao. Tất cả được mẹ chăm sóc chở che. Tuổi ấu thơ trong nôi cò vẫn bên con, đứng quanh nôi rồi vào trong tổ, vỗ về giấc ngủ cho con. Đến tuổi khôn lớn, cắp sách đến trường con theo cò đi học cò vẫn dõi theo nâng đỡ từng bước con đi. Đến tuổi trưởng thành cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ. Trước hiên nhà/ Và trong hơi mát câu văn, Tại sao con cò lại làm thi sĩ? Bởi thi sĩ là người sáng tạo ra cái đẹp, khơi dậy, bồi đắp những tình cảm đẹp của con người và hơn nữa từ lời ru của mẹ, từ cái ngọt ngào sâu lắng của câu ca dao đã đi vào tâm hồn con lúc nào không hay để những cảm xúc dạt dào cứ tuôn chảy mãi trong con. "Con làm thi sĩ", cánh cò trắng lặn vào trong câu thơ của con dịu ngọt, đằm thắm và mát lành. Mẹ mong tâm hồn con trong sáng, ấm áp, biết làm đẹp cho đời, cho cuộc sống.

Đến với khổ thơ thứ ba, nhịp thơ như dồn dập hẳn lên:

"Dù ở gần con,
Dù ở xa con,
Lên rừng xuống bể,
Cò sẽ tìm con,
Cò mãi yêu con.
Con dù lớn vẫn là con của mẹ,
Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con"

Đoạn thơ như một lời đúc kết quy luật của tình cảm, cảm xúc của tấm lòng người mẹ. Điệp từ "dù ở", cùng với từ chỉ không gian gần xa, thành ngữ "lên rừng xuống biển" đã thể hiện cuộc sống lận đận mưu sinh vất vả, chỉ không gian cách trở, cuộc sống của con người có nhiều đổi thay, nhưng dù thế nào đi chăng nữa "cò sẽ tìm con/ cò mãi yêu con"- Cò ở hiện tại và cò ở tương lai. Mạch thơ chuyển sang hai câu thơ tám chữ, thể hiện một triết lí sâu sắc: "Con dù lớn... theo con". Dù con có khôn lớn, có trưởng thành đi chăng nữa, con vẫn là đứa con bé bỏng của mẹ, vẫn cần mẹ chở che. Yêu thương, che chở con cái dường như bao giờ cũng là bản năng của người mẹ. Trong thâm tâm mẹ, con cái bao giờ cũng còn nhỏ dại, cũng cần che chở, yêu thương. Từ sự thấu hiểu tấm lòng người mẹ, Chế Lan Viên đã khái quát thành một quy luật của tình cảm có ý nghĩa bền vững, rộng lớn và sâu sắc. Trở lại với âm hưởng của lời ru, đoạn thơ cuối một lần nữa khẳng định ý nghĩa của lời hát ru. "à ơi... qua nôi". Lời ru cũng là khúc hát yêu thương. Sự hóa thân của người mẹ vào cánh cò mang nhiều ý nghĩa sâu xa, kết tụ những hi sinh, gian khổ, nhọc nhằn để những lời yêu thương càng trở nên sâu sắc, đằm thắm. Câu thơ cuối là một hình ảnh rất đẹp. Cánh cò về qua nôi như dáng mẹ đang nghiêng xuống chở che, đang nói với con những lời tha thiết của lòng mẹ. Tác giả đúc kết hình tượng con cò mang ý nghĩa về mẹ, về cuộc đời con. Dường như trong tất cả tình yêu thương trên thế gian đều được quy tụ trong nôi. Thể thơ tự do, những câu ngắn dài khác nhau, nhiều chỗ lặp lại hoàn toàn gợi âm hưởng lời ru, nhưng giọng điệu chính của bài thơ là suy ngẫm, triết lí. Qua lời ru của mẹ, tất cả tình yêu, ánh sáng, không gian và màu sắc trên thế giới này đều dành cho trẻ thơ.

Tình mẹ con là tình cảm đầy chất thơ, đã có rất nhiều tác phẩm xúc động về đề tài này. Đóng góp của Chế Lan Viên đã có cách tân. Chúng ta nhận ra dòng chảy của thơ mẹ và con đã khác. Cả bài cứ lướt trên cái nền uyển chuyển của ca dao. Hình tượng con cò nhập vào cách nghĩ, cách nhìn của thời đại, lắng lại những chiêm nghiệm về những gì là bản chất tốt đẹp của cuộc đời. Giữa cuộc sống bộn bề ngày hôm nay, trẻ em không còn được nghe những lời hát ru ngọt ngào nữa, thay vào đó là những âm thanh tất bật của đời thường, khiến mỗi đứa trẻ lớn lên dường như thiếu một thứ gì đó, một thứ tình cảm mà không gì có thể bù đắp được. Vậy thì các bà mẹ phải làm như thế nào để con em họ được sống trong một thế giới bay bổng của một tuổi thơ đẹp bởi "trẻ em hôm nay thế giới ngày mai".

BÀI LÀM 2

Chế Lan Viên là một nhà thơ xuất sắc của nền thơ ca hiện đại Việt Nam với một phong cách nghệ thuật khá rõ nét, độc đáo và đậm chất suy tưởng, triết lí. Bài thơ Con cò sáng tác năm 1962 in trong tập Hoa ngày thường, chim báo bão là một bài thơ hay, thể hiện nhuần nhụy hồn thơ Chế Lan Viên. Bài thơ đã khai thác và phát triển hình ảnh con cò trong những bài hát ru rất quen thuộc để ca ngợi tình mẹ và ý nghĩa lời hát ru đối với cuộc đời mỗi con người. Đề tài không mới lạ, song những lời thơ lúc thầm thì tâm sự, lúc đau đầu thiết tha, khi bồng bột dâng trào như rung nhẹ vào tiềm thức mỗi con người.

Tuổi ấu thơ, khi còn khờ dại, cũng là cái tuổi con người thấy bình yên nhất trên chiếc nôi đu đưa, trong những lời ru dịu dàng của bà, của mẹ.

“Con cò mà đi ăn đêm...
... Đừng xáo nước đục đau lòng cò con "

Những lời ru thiết tha ấy đã trở thành một phần không thể thiếu trong tâm hồn con người, nó nuôi sống tình yêu thương, nó ấp ủ những hi vọng, hoài bão, nó mở của những trái tim thơ dại. Và trong những câu hát ru ấy, hình ảnh con cò đã trở thành một biểu tượng đẹp cho những tình cảm nhân bản của con người. Đến với Chế Lan Viên, cò trắng lại một lần nữa bay vào trong thơ như muốn gợi lên trong sâu thẳm trái tim người đọc về ngọn nguồn của dân tộc, gọi con người trở về với niềm dấu yêu của một thời thơ ấu.

Ấn tượng đầu tiên xuất hiện trong lòng người đọc là hình ảnh con cò qua lời ru của mẹ đến với tuổi thơ. Những câu thơ nhẹ nhàng như những lời thủ thỉ tâm tình.

"Con còn bế trên tay
Con chưa biết con cò
Nhưng trong lời mẹ hát
Có cánh cò đang bay"

Con thơ được ngủ ngon giấc trong đôi tay nâng niu, chở che, trong hơi ấm tình thương, trong lời hát ngọt ngào và lời ru thiết tha của mẹ:

“Con cò bay la
Con cò bay lả
Con cò cổng phủ
Con cò Đồng Đăng”

Đó là cánh cò trong ca dao mộc mạc trữ tình, cánh cò "bay lả bay la" bấy miệt mài, không biết mệt mỏi. Câu thơ tự nó đã vẽ lên một không gian và khung cảnh quen thuộc của phố phường, làng mạc, đồng ruộng, thể hiện một cuộc sống nhịp nhàng êm đềm, thong thả, bình yên và rất đỗi thơ mộng của người dân Việt từ ngàn xưa. Và qua lời ru của mẹ, đứa con bé bỏng được sống trong bầu sữa của ca dao, dân ca. Những bài ca dao, dân ca đó thấm đẫm hình ảnh con người lam lũ, cực nhọc:

"Cò một mình, cò phải kiếm lấy ăn,
Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ.
“Con cò ăn đêm,
Con cò xa tổ,
Cò gặp cành mềm,
Cò sợ xáo măng…”

Con cò là hình ảnh ẩn dụ tượng trưng cho người lao động đặc biệt là người phụ nữ lam lũ, cực nhọc trong cuộc sống mưu sinh "cò một mình cò phải kiếm lấy ăn". Qua đó, liên tưởng tới cuộc sống của con thơ "Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ", một quãng đời hết mực êm ả, bình yên. Đứa con còn quá nhỏ để hiểu được những lời mẹ ru. Song mỗi câu thơ đều hết mực chân thành, thấm thía, cảm động. Mẹ thương con cò trong ca dao một đời lận đận, mẹ dạy con phải có tình yêu thương và biết yêu thương đồng loại dù là những thân phận nhỏ bé, thấp hèn. m hưởng ca dao và lời thơ giản dị đã giãi bày được tình cảm êm đềm, sự bao bọc, chở che của mẹ dành cho con, chăm chút, yêu thương, mong con được sống bình yên, hạnh phúc.

Những câu thơ tiếp theo như nhịp võng, nhịp cánh nôi nhẹ đưa, vỗ về thể hiện sự yêu thương dạt dào, vô bờ bến:

"Ngủ yên! Ngủ yên! Cò ơi, chớ sợ!
Cành cỏ mềm, mẹ đã sẵn tay nâng!
Trong lời ru của mẹ thấm hơi xuân!
Con chưa biết con cò, con vạc.
Con chưa biết những cành mềm mẹ hát
Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân"

Điệp từ "ngủ yên", “con chưa biết", "con cò" làm cho giọng thơ trở nên đầm ấm, ngọt ngào, thiết tha, êm dịu. Con người như được sống lại một thời ấu thơ trong lời ru man mác, nhẹ nhàng của mẹ mà lòng thấy khoan thai, yên bình, nhẹ nhõm đến vô cùng. Lúc này, con cò lại là biểu tượng cho đứa con "cành có mềm mẹ đã sẵn tay nâng". Trên mỗi bước đường con đi, mẹ luôn âm thầm nâng bước, chở che, bao bọc con. Mẹ muốn con được hưởng trọn sự bình an, nguyên khiết của tuổi thơ. Lời ru của mẹ mang theo hơi xuân ấm áp, tốt lành, sữa mẹ tràn trề, trắng trong sẽ giúp con đi vào giấc ngủ sâu nồng.

Qua những lời ru của mẹ, hình ảnh con cò đến với tâm hồn trẻ thơ một cách vô thức. Điều quan trọng là đứa trẻ cảm nhận được âm điệu ngọt ngào, dịu dàng của lời ru mà lớn lên trong giấc ngủ. Đây chính là sự khởi đầu con đường đi vào thế giới tâm hồn con người của những lời hát ru.

Đoạn thơ thứ hai không còn là những lời ru cất lên thành lời, mà là những lời ru về thanh trong tâm hồn người mẹ. Cánh cò từ trong lời ru đã đi vào tiềm thức tuổi thơ trở nên gần gũi, thân thiết, gợi ý biểu trưng về lòng mẹ, về sự dìu dắt, nâng đỡ đầy dịu dàng và bền bỉ của mẹ:

"Con ngủ yên thì cò cũng ngủ,
Cánh của cò, hai đứa đắp chung đôi.
Mai khôn lớn, con theo cò đi học,
Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân"

Thật đẹp, hình ảnh cò và đứa con ngủ chung như hai thiên thần bé nhỏ. Ngắm nhìn con thơ ngủ mà lòng mẹ dạt dào mong ước. Con sẽ lớn khôn, sẽ đến trường đi học, sẽ bước vào cuộc đời dài rộng, và trong suốt hành trình ấy cò sẽ theo con trên suốt chặng đường đời, từ thuở ấu thơ trên nôi đến lúc trưởng thành. Đó là biểu tượng cho sự chăm chút, dìu dắt con suốt đời của người mẹ.

Hình ảnh cánh cò trắng bay thể hiện ước mơ đẹp đẽ của mẹ về cuộc đời tương lai của con. Một câu hỏi khẽ thốt lên trong sâu thẳm trái tim mẹ hiền.

"Lớn lên, lớn lên, lớn lên...
Con làm gì?"

Mẹ hỏi con rồi ngay sau đó, thay con mẹ tự trả lời:

"Con làm thi sĩ"

Mẹ vun đắp cho sự sống của con để con lớn lên cả về thể xác lẫn tâm hồn, mong con biết tạo ra cái đẹp cho cuộc đời. Với niềm tin và ước mơ bình dị, giàu chất nhân văn hướng thiện: ”con làm thi sĩ" - con sẽ mang tâm hồn như một thứ hương hoa thuần khiết, tinh khôi, trong trắng dâng tặng cho đời, lưu giữ cội nguồn, nhân bản cho con người. Lúc này "cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ - trước hiên nhà - và trong hơi mát câu văn" - cánh cò ở đây đã mang những ý nghĩa mới là khát vọng sáng tạo, ý chí vươn lên, vươn lên mãi. Cánh cò còn là hiện thân của cái đẹp, của giá trị nghệ thuật đích thực.

Ở khổ thơ cuối của bài, lời ru chắt lại những suy ngẫm mang tầm triết lí sâu sắc. Rồi con sẽ lớn lên, có thể không còn ở bên mẹ nữa nhưng có một điều bao giờ cũng đúng, như chân lí cuộc đời.

"Dù ở gần con,
Dù ở xa con,
Lên rừng xuống bể,
Cò sẽ tìm con,
Cò mãi yêu con.
Con dù lớn vẫn là con của mẹ,
Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con

"Dù", "vẫn" được điệp lại, ý thơ khẳng định tình mẫu tử bền bí, sắt son. Dù con đã trưởng thành, đã nếm trải mọi lẽ ờ đời thì bao giờ con cũng là đứa con bé bỏng của mẹ. Mẹ mãi là điểm tựa tinh thần vững chắc, truyền cho con hơi ấm tình thương và mạch nguồn dân tộc, để trên mỗi hành trình, con đều có sức mạnh bước đi. Những câu thơ mở ra, lắng đọng triết lí mà vẫn nhẹ nhàng nhờ tác giả sử dụng lối diễn đạt bằng hình ảnh, cũng như ở những câu thơ tiếp:

"À ơi!
Một con cò thôi,
Con cò mẹ hát
Cũng là cuộc đời
Vỗ cánh qua nôi"

Hai tiếng "à ơi" quen thuộc ngân lên là lúc mẹ gửi trong cánh cò cả cuộc đời mẹ, có khi là cả những đắng cay lẫn ngọt bùi đã trải. Phạm Thu Yến đã viết: "Sau lời à ơi ban đầu, khi bé đã lơ mơ vào giấc ngủ, người hát quên mình đang trò chuyện với đứa con nhỏ bé nào đã hiểu những ngọn nguồn nông cạn của cuộc đời, người mẹ dường như chỉ còn đối thoại với chính lòng mình, với những cảnh ngộ buồn đau mà mình hứng trải". Nghĩ về con cò trong ca dao, nghĩ về cuộc đời con mai sau, người mẹ nghĩ về thân phận, số phận những con cò nhỏ bé, đáng thương trong cuộc đời xưa và nay.

"Ngủ đi! Ngủ đi!
Cho cánh cò, cánh vạc,
Cho cả sắc trời
Đến hát
Quanh nôi"

Câu thơ khép lại bằng hình ảnh một cuộc đời mới bình yên, êm ả, hạnh phúc của con thơ.

Bài thơ Con cò mang âm điệu đồng dao, nhịp thơ và hồn thơ thấm vào hồn ca dao, dân ca một cách đằm thắm nhẹ nhàng. Hình ảnh con cò không mới, nhưng bắt nguồn từ mạch trữ tình tha thiết trong ca dao, bài thơ đã làm rung cảm trái tim hàng triệu độc giả bởi một thứ tình cảm nhân bản, thiêng liêng của con người - tình mẫu tử. Lời ru ầu ơ thiết tha, ngọt ngào, sâu sắc của mẹ đã trở thành một phần không thể thiếu trong tâm hồn mỗi người con, theo con suốt cả cuộc đời, giống như nhà thơ Nguyễn Duy từng nói "Sữa nuôi phần xác, hát nuôi phần hồn".

Trên đây là bài học "Bài số 58: Phân tích bài thơ Con cò của Chế Lan Viên" mà dayhoctot.com muốn gửi tới các em. Để rèn luyện về kỹ năng làm bài thi và kiểm tra các em tham khảo tại chuyên mục "Đề thi học kì 1 lớp 9" nhé.

Nếu thấy hay, hãy chia sẻ tới bạn bè để cùng học và tham khảo nhé! Và đừng quên xem đầy đủ các bài Soạn Văn Lớp 9 của dayhoctot.com.

• Từ khóa:
• Lớp 9
• Ngữ Văn Lớp 9
• Môn Ngữ Văn
• Nghị luận xã hội lớp 9
• Văn mẫu lớp 9