Bài số 41: Cảm nhận về bài thơ Bếp lửa của Bằng Việt

Bài trước
Bài sau  

Viết về bà với những kỉ niệm của tuổi thơ qua dòng hồi ức ta bắt gặp trong thơ Xuân Quỳnh với Tiếng gà trưa trên đường chiến đấu, trong thơ Nguyễn Duy lúc “níu váy bà đi chợ Bình Lâm”.

BÀI LÀM 1

Viết về bà với những kỉ niệm của tuổi thơ qua dòng hồi ức ta bắt gặp trong thơ Xuân Quỳnh với Tiếng gà trưa trên đường chiến đấu, trong thơ Nguyễn Duy lúc “níu váy bà đi chợ Bình Lâm”. Một lần nữa ta bắt gặp dòng hồi ức tha thiết về bà qua Bếp lửa của Bằng Việt. Bếp lửa tái hiện hình ảnh người bà quen thuộc, yêu thương trong nỗi nhớ mênh mang của cháu khi đã rất xa bà.

Chỉ là một bếp lửa chờn vờn trong sương sớm mà có biết bao nghĩa tình, mà sao tha thiết, lắng sâu đến thế! Thì ra, có khi những điều nhỏ nhoi, giản dị nhất lại ẩn chứa tâm tình, chắt đọng những điều thiêng liêng, là hiện hình của những tình cảm thiết tha, chân thành, không thể nào quên. Bếp lửa đánh thức trong Bằng Việt những kỉ niệm về một thời ấu thơ sống trong tình thương yêu của bà và trở thành một hình ảnh biểu trưng cho sự ấm áp, nồng đượm của tình bà cháu. Bếp lửa khơi gợi, làm nhen lên, lan tỏa, cháy mãi dòng hồi ức tuổi ấu thơ, thao thức, đượm buồn.

Một bếp lửa chờn vờn sương sớm
Một bếp lửa ấp iu nồng đượm
Cháu thương bà biết mấy nắng mưa.

Bài thơ đã bắt đầu bằng hình ảnh bếp lửa chập chờn trong sương sớm, chập chờn trong kí ức. Hơi ấm của bếp lửa bắt đầu truyền thấm, bắt đầu nhen nhóm, khơi nguồn cho mạch cảm xúc thương yêu của cháu khi nhớ về bà. Hình ảnh "Một bếp lửa" điệp lại hai lần như nhắc nhở, như hơi thổi vào bếp lửa đang "ấp iu", để nhịp hồi tưởng bắt đầu... Để trong những dòng thơ tiếp theo, bao kỉ niệm thân thương ùa về:

Lên bốn tuổi cháu đã quen mùi khói
...Một ngọn lửa chứa niềm tin dai dẳng...

Cháu nhớ, từ lúc cháu mới lên bốn tuổi, sống bên bà "tám năm ròng"... Nhớ quê mình ngày ấy, những ngày "đói mòn đói mỏi", những ngày "bố đánh xe khô rạc ngựa gầy", nhớ "khói hun nhèm mắt", "sống mũi còn cay" đến tận bây giờ... Nhớ bà kể chuyện Huế trong tha thiết tiếng tu hú kêu. Tiếng tu hú kêu từ cánh đồng xa, da diết, khắc khoải vọng về, nghe chộn rộn, nao nao, lại như se sắt, xa xăm. Nhớ khi vắng bố mẹ, "bà bảo cháu nghe", "dạy cháu làm", "chăm cháu học". Nhớ "Năm giặc đốt làng", hàng xóm giúp bà dựng lại nhà. Nhớ lời bà dặn khi viết thư để bố yên tâm,... Cứ thế, trong dòng hồi nhớ nôn nao, những sự việc cụ thể hiện về nguyên vẹn từng chi tiết như thể vừa mới xảy ra hôm qua đây thôi. Và thấm đẫm trong từng hình ảnh, từng sự việc ấy là tình cảm sâu nặng của cháu với bà, hướng về bà. Hình ảnh người bà được khắc họa gắn liền với bếp lửa, là khi "cháu cùng bà nhóm lửa", "Nhóm bếp lửa nghĩ thương bà khó nhọc", "Rồi sớm rồi chiều lại bếp lửa bà nhen", "Bà vẫn giữ thói quen dậy sớm - Nhóm bếp lửa ấp iu nồng đượm",...

Hình ảnh bếp lửa trở đi trở lại (12 lần) trong suốt bài thơ. Cuộc đời bà lận đận, khó nhọc, dãi dầu mưa nắng nhưng bà luôn dành cho cháu tình thương yêu, sản sóc, chở che ấm nồng như bếp lửa. Bà - bếp lửa là hai mà như một, hòa quyện xuyên thấm, thiêng liêng. Bếp lửa gợi nhắc hình bóng thân thiết của bà, và nhớ đến bà là cháu lại không thể quên bếp lửa ấm tình ngày ấy. Bếp lửa đã không còn chỉ là bếp lửa thông thường nữa. Bà nhen lửa là bà nhen lên niềm tin dai dẳng. bà:

Nhóm niềm yêu thương, khoai sắn ngọt bùi
Nhóm nồi xôi gạo mới sẻ chung vui
Nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ

Ngọn lửa được nhen lên từ bếp lửa của bà hóa thành ngọn lửa của tình thương yêu ấp ủ, ngọn lửa của niềm tin yêu bền bỉ cháy mãi không thôi. Bà nhóm lửa là bà nhóm lên, truyền cho cháu lẽ sống, lòng cảm thông chia sẻ. Mỗi khi xúc cảm kết thành những suy ngẫm sâu xa, lời thơ lại trào dâng lên như những điệp khúc bập bùng, chứa đựng niềm xúc động rưng rưng, rần rật cháy trong mạch tự sự của nhân vật trữ tình.

Những hình ảnh thực, cụ thể, vốn rất đỗi gần gũi, thân quen đã được tác giả nâng lên thành những hình ảnh biểu tượng mang ý nghĩa khái quát sâu sắc. Điều bình dị đã trở nên quý giá, thiêng liêng, kì lạ. Kì lạ, thiêng liêng vì nó nhỏ bé, giản đơn mà đã trở thành hành trang theo cháu trong suốt cuộc đời. Kì lạ, thiêng liêng là vì "đã mấy chục năm rồi" mà bếp lửa của bà vẫn nồng đượm trong cháu, ngọn lửa của bà vẫn thầm cháy trong cháu "đến tận bây giờ".

Giờ cháu đã đi xa. Có ngọn khói trăm tàu
Có lửa trăm nhà, niềm vui trăm ngả
Nhưng vẫn chẳng lúc nào quên nhắc nhở:
- Sớm mai này bà nhóm bếp lên chưa?...

Bài thơ Bếp lửa được sáng tác khi Bằng Việt đang là sinh viên ngành Luật của Trường Đại học Tổng hợp Ki-ép (Liên Xô cũ). Kì lạ và thiêng liêng biết bao khi trong cuộc sống đã " Có ngọn khói trăm tàu, Có lửa trăm nhà, niềm vui trăm ngả" mà lòng vẫn không nguôi hình ảnh người bà với bếp lửa ở tận miền kí ức ấu thơ.

Cứ nhẹ nhàng, mộc mạc mà thấm thía, sâu xa, bếp lửa của bà, ngọn lửa của bà, tình thương yêu của bà, cuộc đời bà đã soi rọi, tỏa ấm con đường cháu đi. Có thể cuộc sống hiện đại sẽ không còn nhiều người biết đến bếp lửa như ở nơi quê nghèo ấy nữa, nhưng nó đã thành biểu tượng, sẽ còn mãi giá trị khơi gợi cho người đọc những kỉ niệm về cuộc sống gia đình, về truyền thống nghĩa tình của dân tộc Việt Nam. Điều nhỏ nhoi, giản dị mà có ý nghĩa sâu sắc, lớn lao là như vậy.

 

BÀI LÀM 2

Trong cuộc đời mỗi người, kỉ niệm tuổi thơ bao giờ cũng đẹp đẽ, thân thương và chứa chan tình người. Bởi vì những kỉ niệm ấy thường gắn bó với những người ruột thịt, gần gũi, mẹ ta, cha ta, anh chị em, ông, bà, bè bạn... Với Bằng Việt, kỉ niệm về bà và tình bà cháu chắc là sâu nặng lắm, thân thiết lắm nên mới khơi nguồn cho dòng cảm xúc ấm nóng, để tạo một tác phẩm đặc sắc: bài thơ Bếp lửa. Có thể đây là những kỉ niệm riêng của nhà thơ. Song đọc bài thơ, chúng ta vẫn được sưởi chung với anh hơi lửa của tình người thật giàu ân nghĩa, thật cao đẹp và thiêng liêng. Theo diễn biến tâm tư của nhân vật người cháu, chúng ta cảm nhận thấm thìa từng cung bậc tâm trạng. Ngỡ như ta đang nhóm một bếp lửa vậy - lửa của kỉ niệm tuổi thơ, lừa của cuộc sống lúc đã trưởng thành, bếp lửa của bà ngày xưa, lửa trăm nhà ngày nay.

Tám câu thơ đầu là kỉ niệm mới nhen, lúc đứa cháu bốn tuổi:

Một bếp lửa chờn vờn sương sớm
Một bếp lửa ấp iu nồng đượm
Cháu thương bà biết mấy nắng mưa...

Đọng lại trong mấy dòng thơ ấy là chữ "thương" và hình ảnh bà lặng lẽ, âm thầm trong khung cảnh "biết mấy nắng mưa". Vậy là kỉ niệm đã sống dậy từ tình cảm cháu nhớ thương bà và cuộc sống của hai bà cháu đầy khó khăn, gian khổ:

... Năm ấy là năm đói mòn đói mỏi
Bố đi đánh xe, khô rạc ngựa gầy

Gia cảnh như thế, nên tuổi thơ của cháu cũng như tuổi già của bà làm sao tránh được những cơ cực, xót đau. Bao kỉ niệm xa xưa được nhớ lại... Trong đó, có một ấn tượng đậm nhất, nổi lên, lay động tâm hồn. Đó là ấn tượng về... khói bếp - khói từ một bếp lửa của nhà nghèo:

Lên bốn tuổi, cháu đã quen mùi khói
... Chỉ nhớ khói hun nhèm mắt cháu
Nghĩ lại đến giờ sống mũi còn cay!

"Mùi khói", rồi lại "khói hun"... Nhà thơ đã chọn được một chi tiết thật sát hợp, vừa miêu tả chân thực cuộc sống tuổi thơ, vừa biểu hiện thấm thía những tình cảm khi tỏ, khi mờ, lúc da diết bâng khuâng, lúc xót xa, thương mến. Câu thơ "Nghĩ lại đến giờ sống mũi còn cay" nhắn lại dòng kỉ niệm, xoáy sâu trong tiềm thức, lay mạnh cả thể xác con người. Đọc thơ, người đọc cũng cảm thấy cay cay nơi đầu mũi. Thơ Bằng Việt có sức truyền cảm mạnh mẽ nhờ ở những chi tiết, ngôn từ chân thực và giản dị như thế. Cái "bếp lửa" kỉ niệm của anh chỉ mới khơi lên, thoang thoảng mùi khói, mờ mờ sắc khói... mà đã đầy ắp những hình ảnh hiện thực, thấm đẫm biết bao nghĩa tình sâu nặng.

Đoạn thơ tiếp theo:

Tám năm ròng cháu cùng bà nhóm lửa
…
Một ngọn lửa chứa niềm tin dai dẳng...

Từ trong sương khói mịt mờ của tuổi nhi đồng, thổi hồng lên kỉ niệm tuổi thiếu niên khi quê hương, đất nước có chiến tranh. Ngôn ngữ, hình ảnh thơ rõ dần. Giọng thơ thủ thỉ như giọng kể trong một câu chuyện cổ tích, có thời gian, không gian, có sự việc và các nhân vật cụ thể "Tám năm ròng...", con số không lớn nhưng ngày tháng cứ kéo dài ròng rã nặng nề. Bởi vì "những ngày ở Huế" ấy, cuộc sống gia đình thật hoang vắng, quạnh hiu. Bố mẹ bận công tác xa, không về. Chỉ còn hai bà cháu cặm cụi bên nhau, "nhóm lửa" mỗi sớm, mỗi chiều trong tiếng tu hú kêu. Nếu trong kỉ niệm hồi bốn tuổi ở phần trên - ấn tượng đậm nét nhất của đứa cháu là "mùi khói" thì đến đây, ấn tượng ấy là "tiếng tu hú kêu". Trong mười một câu thơ mà âm vang tới năm lần tiếng tu hú. Lúc mơ hồ văng vẳng từ những "cánh đồng xa", lúc gần gũi nghe "sao mà tha thiết" tiếng tu hú như than thở, sẻ chia. Có lúc nó dong dả, dồn dập "kêu hoài, kêu hoài". Tu hú là loài chim không tự làm tổ được. Nó thường sống lẻ loi, nay đây mai đó, cất tiếng kêu khắc khoải. Trong cảnh sống đơn côi chỉ có hai bà cháu giữa đói nghèo và chiến tranh, tiếng tu hú phải chăng là tiếng đồng vọng của đất trời, để động viên an ủi kiếp người đau khổ? Đưa tiếng tu hú - một âm thanh rất đồng nội ấy - vào thơ, thi sĩ Bằng Việt quả là một tâm hồn thơ gắn bó sâu nặng với quê hương, Tổ quốc Việt Nam. Trong các cung bậc khác nhau của tiếng tu hú, tâm trạng người cháu mỗi lúc một thiết tha, mạnh mẽ, hình
ảnh người bà hiện rõ dần dần. Bên bếp lửa hồng, bà kể chuyện, chuyện đời thực ngày nay, chuyện cổ tích ngày xưa... Rồi: "Bà bảo cháu nghe, bà dạy cháu làm bà chăm cháu học...". Từng việc, từng việc, nhỏ nhẹ, âm thầm, hai bà cháu từng ngày từng tháng và "tám năm ròng" cùng nhau "nhóm bếp lửa" để nấu nướng thức ăn, để sưởi ấm chỗ ở, để soi sáng trí tuệ và tâm hồn. Hình ảnh bếp lửa và việc nhóm lửa cùng hình ảnh bà âm thầm, tần tảo bên ánh lửa gần trong tiếng tu hú kêu xa cứ trở đi, trở lại, vấn vít, xoắn quyện vào nhau, dệt nên một bức tranh lung linh xao xuyến.

Đứa cháu lớn dần. Cuộc sống khó khăn hơn. Song nghị lực của bà vẫn bền vững, tấm lòng của bà vẫn mênh mông. Kỉ niệm mà người cháu nhớ lại cứ trang trải như ánh sáng của bếp lửa trong nhà hắt ra, tỏa sáng cả xóm làng, đất nước. Ý thơ mở tiếp những sự việc cụ thể:

Năm giặc đốt làng cháy tàn cháy rụi
Hàng xóm bốn bên trở về lầm lụi
Đỡ đần bà dựng tại túp lều tranh
Vẫn vững lòng, bà dặn cháu đinh ninh:
"Bố ở chiến khu, bố còn việc bố,
Mày có viết thư chớ kể này, kể nọ,
Cứ bảo nhà vẫn được bình yên!".

Với những dòng thơ chân thực như chính cuộc sống đang hiện lên ấy, xin cứ để nguyên khối, chẳng cần phân tích, lí lẽ nhiều lời, chúng ta vẫn thấm thía vẻ đẹp tinh thần của cả một thế hệ người Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống ngoại xâm vừa qua. Đó là tình đoàn kết xóm làng, là ý chí, nghị lực những người mẹ, người bà ở hậu phương hướng ra tiền tuyến và đẹp hơn hết, rộng lớn, cao cả hơn hết là vẻ lung linh, bất diệt của tình bà cháu hòa trong tình yêu quê hương, Tổ quốc. Do đó, không phải ngẫu nhiên, từ hình ảnh Bếp lửa, đến đây lời thơ bừng sáng thành ngọn lửa:

... Một ngọn lửa, lòng bà luôn ủ sẵn
Một ngọn lửa chứa niềm tin dai dẳng...

Bếp lửa ở những câu thơ trên, chủ yếu biểu hiện cuộc sống âm thầm, lặng lẽ trong căn nhà nhỏ hẹp của hai bà cháu. Ngọn lửa từ dòng thơ này mang ý nghĩa khái quát, rộng lớn hơn. Đó là sức sống, là tình thương, là niềm tin của bà trong cuộc sống hai bà cháu, cuộc sống cả gia đình và rộng ra là đối với toàn dân tộc, với công cuộc chiến đấu lúc bấy giờ. Hình ảnh ngọn lửa tỏa sáng câu thơ, lung linh chân dung của bà, làm ấm lòng cả trái tim mỗi bạn đọc chúng ta. Ngọn lửa biểu tượng của sự sống muôn đời bất diệt, không chỉ là của riêng bà trong kỉ niệm của cháu ở bài thơ này, mà còn là biểu tượng chung cho cả dân tộc, đất nước ta trước kia, thắp sáng đến tận ngày nay.

Ở đoạn thơ cuối, kỉ niệm tuổi thơ lắng dần. Thơ chuyển từ cảm xúc nhớ thương của đứa cháu nhỏ đối với bà sang những suy nghĩ sâu sắc về cuộc đời, về ân sâu nghĩa nặng của người thanh niên trưởng thành ngày nay đối với thế hệ ông bà, cha mẹ ngày trước:

Lận đận đời bà biết mấy nắng mưa
Mấy chục năm rồi, đến tận bây giờ
Bà vẫn giữ thói quen dậy sớm
Nhóm bếp lửa ấp iu nồng đượm
Nhóm niềm yêu thương, khoai sắn ngọt bùi
Nhóm nồi xôi gạo mới sẻ chung vui
Nhóm dậy cả những tâm tình tuổi nhỏ
Ôi kì lạ và thiêng liêng - bếp lừa!

Hình ảnh "bà" ôm trùm cả đoạn thơ. Điệp từ "nhóm” được nhắc lại bốn lần mang bốn nghĩa khác nhau, bồi đắp cao dần, tỏa sáng dần dần nét "kì lạ" của "bếp lửa" và vẻ đẹp "thiêng liêng" từ vóc dáng đến việc làm, nhất là tình nghĩa của bà. "Nhóm bếp lửa..." ấy là cái bếp có thật, ngọn lửa, ánh sáng và hơi ấm có thật. "Nhóm niềm yêu thương"... bà, cháu truyền cho nhau tình ruột thịt nồng đượm. Nhóm nồi xôi gạo mới sẻ chung vui" bà mở rộng tấm lòng đoàn kết, gắn bó với làng xóm, quê hương. Và cuối cùng người bà kì diệu ấy "nhóm dậy", "khơi dậy", giáo dục, thức tỉnh tâm hồn và sức sống thanh xuân thơ ấu để đứa cháu khôn lớn, nên người... Để đứa cháu được đi xa, được thấy "ngọn khói trăm tàu", để có "lửa trăm nhà, niềm vui trăm ngả". Ngôn ngữ văn chương dào dạt như sống dồi, lan tỏa như lùa ấm, hay đây chính là cảm xúc đang dâng trào, đang tỏa ấm của nhân vật người cháu, của nhà thơ? Mỗi câu, mỗi chữ cứ hồng lên, nồng ấm biết bao tình cảm nhớ thương, ơn nghĩa. Đó là đạo lí cội nguồn các dân tộc Việt Nam chúng ta trong quan hệ gia đình, con đối với cha mẹ, cháu đối với ông bà, tổ tiên, đạo lí: "Ăn quả. nhớ người trồng cây, Ra sông nhớ suối, có ngày nhớ đêm"...

Bài trước
In bài này
Bài sau  
Các bài học liên quan
Các chương học và chủ đề lớn
Học tốt các môn khác lớp 9

Bài học nổi bật nhất

Đề thi lớp 9 mới cập nhật