Hãy phân tích khổ thơ sau trong bài Tiếng hát con tàu của Chế Lan Viên: "Con tàu này lên Tây Bắc anh đi chăng? ... Khi lòng ta đã hóa những con tàu" - Ngữ Văn 12

Con tàu này lên Tây Bắc anh đi chăng?

......

 Khi lòng ta đã hóa những con tàu

Không phải ngẫu nhiên Chế Lan Viên đã lấy hai câu thơ trên đề tựa cho bài Tiếng hát con tàu của mình. Một bài thơ ra đời trong những năm tháng miền Bắc đang cuồn cuộn chảy theo dòng thác xây dựng lại đất nước. Một bài ra đời trong muôn ngàn sợi nhớ sợi thương vấn vương lòng nhà thơ, lòng tác giả. Tiếng hát con tàu của Chế Lan Viên đã cất tiếng chào đời như thế - ví như một vì sao đến giao hòa với tập Điêu tàn Chế Lan Viên để kết thành một vòm tinh tú, tỏa sáng lung linh trên bầu trời văn học Việt Nam. Tựa như khi nhắc đến sông là nhắc đến vô vàn gợn sóng, nhắc đến trăng là nhắc đến muôn triệu sao óng ánh trên trời, thì đây, nhắc đến Chế Lan Viên là nhắc đến Tiếng hát con tàu. Bài thơ nhỏ mà tư tưởng lớn. Bài thơ bình dị mà sáng hơn sao, gợi nhiều suy nghĩ hơn sóng biển.

Có ai đó đã bảo “thơ là một nghệ thuật kì diệu của trí tưởng tượng". Đành rằng, những định nghĩa về thơ là vô biên, nhưng theo ý tôi thì thơ đâu chỉ là một nghệ thuật tưởng tượng bình thường. Đó là cả một sự suy tư liên kết từ hiện thực, từ quá khứ, từ tương lai. Nếu thơ anh không có hiện thực mà bản thân anh đã trải qua, bài thơ ấy bỗng trở nên sáo rỗng, rập khuôn một cách kệch cỡm. Trở về với Tiếng hát cọn tàu ta nhận thấy hiện thực nổi lên rất rõ trong thơ Chế Lan Viên. Một hiện thực mà nhà thơ đã lăn mình vào, ôm ấp nâng niu suốt mười mấy năm trường!

Đã qua rồi một cậu bé mười bảy tuổi với nỗi đau khôn nguôi về đất nước Chàm “loang lổ máu", một cậu bé với mắt nhìn oán hận “mang chi xuân đến gợi thêm sầu”. Thay vào đó là một chàng trai trưởng thành, hồn lồng lộng gió thời đại, tay vơ trọn muôn nỗi niềm ray rứt của thế hệ tương lai và hiện tại:

Con tàu này lên Tây Bắc anh đi chăng?

Bạn bè đi xa anh giữ trời Hà Nội

Anh có nghe gió ngàn đang rú gọi

Ngoài cửa ô? tàu đói những vành trăng

Đất nước mênh mông đời anh nhỏ hẹp

Tàu gọi anh đi, sao chửa ra đi?

Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép

Tăm hồn anh chờ gặp anh trên kia

Mở đầu khổ thơ là một câu hỏi lớn. Mở đầu bài thơ là một câu hỏi có tầm vóc khá cao. Lớn bởi vì đó là âm hưởng chung của cả một thời kì lịch sử. Cao vì nó mang nặng những ưu tư. Những biến chuyển vừa rõ rệt vừa mơ hồ trong lòng nhà thơ. Một câu hỏi để mà hỏi? Một câu hỏi Chế Lan Viên tự hỏi mình hay hỏi muôn lớp thanh niên đang sống trên đời này, trên mảnh đất bình yên Hà Nội này? Có những nhà thơ thiên về lối trữ tình chính trị mộc mạc, đơn giản, dễ gần, dễ hiểu như thơ của Tố Hữu. Nhưng có những nhà thơ thiên về lối bất khả giải, trong tầm tư tưởng được đè nén trong từng câu, nhưng vẫn rất khó hiểu! Càng đọc để thấy mình càng như lạc vào mê cung, mà vẫn thích thú lao đi vì trong mê cung ấy nhiều hoa, nhiều hương quá! “tàu đói những vành trăng", câu thơ đã đặt Chế Lan Viên thành một người thơ thứ hai, khó hiểu nhưng dễ mến!

Quang Dũng ngày xưa đã từng mơ mình là "mây ở đầu ô mây lang thang", để thoát khỏi sự gò bó khó chịu của đô thành phồn hoa chật hẹp. Chế Lan Viên không trực tiếp nói vậy! Bởi nhà thơ đã hóa thành muôn người cùng một ý tưởng, cùng một suy nghĩ. Nhắc đến “vành trăng" là nhắc đến những gì cao đẹp nhất, trong lành nhất. Há chẳng phải nhà thơ muốn ví những linh hồn người là những vầng trăng đó sao? Không phải vô tình khi Chế Lan Viên viết “tàu đói những vành trăng” rồi lại nhắc “Tàu gọi anh đi, sao anh chửa đi?" Theo ý, tôi con tàu ở đây ví như nền văn học Việt Nam ta lúc bấy giờ. Một nền văn học biết chuyển động, biết hướng đến những mục đích cao xa và rộng đằng trước mặt và nền văn học ấy không thể chấp nhận nhữag tâm hồn bị gò ép bởi những "giấc mơ con đè nát cuộc đời con" (Chế Lan Viên). Nền văn học ấy, đòi hỏi sự uyển chuyển trong muôn tâm hồn nghệ sĩ. Những tâm hồn có “gió ngàn”, có trời rộng, có sông dài, có đường xa. Ba câu hỏi liên tiếp như ba cái móc đưa ta lên cao, để từ đó ta nhìn xuống trần gian, để ta thốt lên “Đất nước mênh mông, đời anh nhỏ hẹp”. Một câu thơ mà chứa đựng bao ý tình! Đặt con người là hữu hạn bên đất nước vô hạn, Chế Lan Viên đã tự đưa nhiệm vụ cho mình và bạn hè. Tám câu thơ là một lời trách móc, là một lời khuyên lớn của người cha, người mẹ, người chị, người bạn thương yêu “Chẳng có thơ đâu giữa lòng đóng khép - Tâm hồn anh đang đợi anh trên kia". Câu thơ giục ta quay về không gian của Đôi mắt (Nam Cao). Trong truyện ngắn đó, thay thế cho cái nhìn cũ kĩ, thiên lệch, hẹp hòi của cả một tầng lớp trí thức cũ - họ đi ngoài lề của cuộc kháng chiến, của cuộc sống nên không thấy được vẻ hoành tráng của một dân tộc đang rẽ sóng, vạch gió đi lên. Họ không biết rằng những suy tư trong tầm hồn họ đã mục rỗng, đã bị ủ thành men chua chát! Chế Lan Viên đã ý thức được điều đó. Và ông đã tình nguyện làm người dẫn đường cho mọi lớp người đi lên, đi lên xây dựng quê hương, xây dựng Tây Bắc.

Đã là người dẫn đường thì bao giờ cũng thuộc đường nẻo. Chế Lan Viên thuộc con đường Tây Bắc ấy, bởi nhà thơ đã hòa mình vào cuộc kháng chiến “mười năm qua như ngọn lửa", hòa mình và rỏ máu lên mảnh đất yêu thương, nên cũng chẳng có gì nhạc nhiên khi lời thơ bỗng reo lên trong trẻo:

Con gặp tại nhân dân như nai về suối cũ

Cỏ đón giêng hai, chim én gặp mùa

Như đứa trẻ thơ đói lòng gặp sữa

Chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa

“Nai về suối cũ” lòng ta lại thấy dấy lên những vần thơ êm đềm, sâu lắng của Lưu Trọng Lư:

Em không nghe mùa thu

Lá thu rơi xào sạc Con nai vàng ngơ ngác

 Đạp trên lá vàng khô

(Tiếng thu)

Đã qua rồi những năm tháng đất nước chơ vơ không nhìn thấy ánh sáng mặt trời, đã qua rồi những chiếc lá úa vàng buồn thê lương của mùa thu. Con nai vàng ngây thơ, ngơ ngác giữa đêm trăng cũng ra đi! Hay nói đúng hơn, chú đã lột xác để trở thành chàng nai "về suối cũ”, một chàng trai với những suy nghĩ mà luồng gió của thời đại đã thổi vào lòng chàng những mùa xuân mới. Không biết khi viết những dòng này, Chế Lan Viên có nghĩ đến con nai vàng huyền thoại của Lưu Trọng Lư mà sao tôi thấy thương, thấy mừng, thấy lòng run rẩy xúc động quá! Tôi tiếc cho một chú nai ngây thơ, xinh đẹp ngày xưa! Sự chuyển biến giữa lời thơ từ dịu dàng, chua xót đến trong như tiếng ngọc gieo hoàn toàn phù hợp với sự chuyển biến ý tưởng trong câu thơ. Chúng đã phải trải qua nhiều gian khổ, nhiều lao đao mới hình thành được như ngày nay - chú nai tơ vững chãi và anh dũng.

Một loạt hình ảnh so sánh nối tiếp nhau dồn dập như bước chân ngày nào tiến quân lên Tây Bắc như “nai về suối cũ”, “cỏ đón giêng, hai chim én gặp mùa" hay “trẻ thơ đói lòng gặp sữa”, “chiếc nôi ngừng bỗng gặp cánh tay đưa”. So sánh là biện pháp nâng cao ý tưởng, lời thơ rất dễ sáo mòn. Với Chế Lan Viên thì không! Những so sánh của ông đều có những mục đích nhất định. Nhân dân là tất cả những gì đẹp nhất, thơm hương nhất của cuộc đời. Đó là bình sữa ngọt là mùa chim chóc về làm tổ, là nguồn sống tiếp xúc cho nhà thơ, cho con người thêm sức lực vươn tới để sống và chiến đấu.

Trừ hai khổ thơ đầu, còn lại toàn bài thơ là chìm lấp trong một biển nhung nhớ đến ray rứt lòng. Nhà thơ đang đi trên bờ hiện tại mà linh hồn ngóng vọng về quá khứ. Áp mặt lên bờ suy tưởng, nhà thơ suy nghĩ về những tháng ngày đã sống đầy gian lao và yêu thương. Hạnh phúc nhất là khi ta có những kỉ niệm để thương yêu, ấp ủ bên lòng. Hạnh phúc nhất là khi người ta có quá khứ để quay lại và nhìn xem mình đã lớn được bao nhiêu. Chế Lan Viên là người hạnh phúc nhất trong những hạnh phúc. Bởi vì ông không chỉ có kỉ niệm đẹp, mà ông còn ôm ấp, biết giữ gìn, biết ghi lòng tạc dạ không quên những kỉ niệm xa xưa ấy.

Mỗi nỗi nhớ của nhà thơ đều mang âm hưởng của dân tộc. Nhớ về “người anh du kích" là nhớ về “chiếc áo nâu anh mặc đêm công đồn”, “chiếc áo nâu suất một đời vá rách". Hay chính là Chế Lan Viên cũng đang nhớ về một đất nước của những anh hùng áo vải cờ đào, những anh hùng nông dân nghèo khổ nhưng tâm hồn không nghèo không hạn hẹp? Nhớ đến “thằng em liên lạc" cũng chính là nhớ đến lòng dũng cảm của em "Rừng thưa em băng, rừng rậm em chờ - Mười năm tròn! Chưa mất một phong thư". Hay Chế Lan Viên đang nhớ về lòng dũng cảm của một dân tộc anh hùng qua bốn ngàn năm văn hiến? Nỗi nhớ như trải qua suốt chiều dài của “đêm công đồn", chiều sâu, chiều rộng của những con đường người em liên lạc đã đi qua. Để rồi chúng tập họp lại thành nỗi nhớ bóng dáng của người mế nuôi trong ngọn lửa. Cái bóng dáng gợi lên trong lòng thao thức về hình ảnh người mẹ Việt Nam hiền hòa như dòng sữa, xanh mát như một bóng cây cổ thụ ngả trên đường dài nhiều truân chuyên, nâng đỡ cho ta từng bữa ăn, giấc ngủ. Đọc hai câu thơ:

Con nhớ mế! Lửa hồng soi tóc bạc

Năm con đau mế thức một mùa dài

 Tôi tin rằng, giữa những ngày giá rét, không phải ngọn lửa đã sưởi ấm lòng tác giả mà chính là tình mẹ mênh mông, sưởi ấm lòng tác giả dù với mế không phải hòn máu cắt".

Nhưng nỗi nhớ của Chế Lan Viên trong bài thơ không “chơi vơi" như nỗi nhớ của Quang Dũng (Tây Tiến) cũng chẳng phải là nỗi nhớ bồn chồn mơ hồ của Nguyễn Đình Thi (Đất Nước). Nỗi nhớ của Chế Lan Viên bao gồm những gì rất cụ thể, rất sâu sắc. Nó đã sống trong lòng tác giả, cựa quậy như một cái bào thai để rồi nhà thơ phải ngồi vào bàn mà viết, mà suy tư. Sự lặp lại “nhớ” trong thơ Chế Lan Viên không khiến người ta nhàm chán mà còn cảm thấy thích thú vì mình đang được đi vào mộng tưởng của nhà thơ rồi cùng nhà thơ tắm mình trong biển nhớ bao la đó:

Nhớ bản sương giăng, nhớ đèo mây phủ

Nơi nào qua, lòng lại chẳng yêu thương?

Khi ta ở, chì là nơi đất ở

Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!

Dường như Chế Lan Viên đi theo hướng thơ với Huy Cận. Trong đó mỗi câu, mỗi từ đều được đem ra ngắm nghía kĩ lưỡng, rồi phối lên đó một vầng suy tưởng sâu xa. Thơ triết lí dễ làm người ta chán, người ta bỏ đi nhưng khi đã hiểu họ, bỗng ta yêu nó đến cuồng nhiệt, yêu tưởng như sẽ chẳng bao giờ yêu được như thế! Nhất là đối với hai câu thơ của Chế Lan Viên:

Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở

Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!

Tôi đã gặp rất nhiều người ngâm nga hai câu thơ trên một cách thích thú mặc dù không biết chắc chúng được ai viết ra! Hỏi, họ bảo chỉ vì họ thích, vì những điều đó có thật mà họ không bao giờ để ý đến điều đó. Tôi cũng đồng ý với họ và khen Chế Lan Viên. Khen rằng trong thơ Việt Nam hai câu thơ sẽ không ai viết được nữa! Còn gì tài hơn Chế Lan Viên đã nắm bắt người vốn lãng quên để đưa vào thơ mình, để khơi gợi một sức sống mãnh liệt trong linh hồn bài thơ. Phải, tôi cho rằng hai câu thơ này chính là linh hồn của bài thơ. Nó trong sáng và đẹp như buổi ban mai đầy ánh dương. Thường thì những gì mình có, mình gặp gỡ hàng ngày là tầm thường với mình quá rồi! Kể cả đất cũng vậy, đất quê hương, đất xứ người, đất  trên muôn vàn mảnh đất khác lạ! Nhưng rồi một ngày ta đi xa, một ngày ta bỗng là người của một miền khác. Những tầm thường kia bỗng thành ngọc, thành vàng. Thật ra đó chỉ là những viên đá tầm thường nhưng vì được bọc trong kỉ niệm, bọc trong thương nhớ, yêu thương bỗng có sức hút mãnh liệt. Nó giăng níu, xô đẩy ta trong một vùng của sự suy tư. Ta bỗng thấy lòng ray rứt, thấy lòng bâng khuâng nuối tiếc tháng ngày đã qua đến phát khóc đó, thấu hiểu được điều đó bởi vì chính ông cũng đã từng thốt lên:

Tình yêu làm đất lạ hóa quê hương

Tình yêu ở đây được hiểu theo nhiều nghĩa. Lòng yêu của nhà thơ với mảnh đất xa lạ Tây Bắc, với những con người Tây Bắc đã ấp ủ, đùm bọc nhà thơ suốt những năm dài kháng chiến. Tình yêu của nhà thơ với quá khứ, với kỉ niệm xa. Và đó cũng có thể là tình yêu của rừng núi Tây Bắc, của người dân Tây Bắc đối với nhà thơ - một con người, một người anh, một người bạn, một con người gắn bó máu thịt với mảnh đất anh hùng này:

Xứ thiêng liêng rừng núi đã anh hùng

Nơi máu rỏ tâm hồn ta thấm đất

Nay dạt dào đã chín trái đầu xuân

Hai câu thơ đối nghịch để cho thấy một sức sống vĩ đại của miền Tây Bắc. Máu rỏ xuống và cây mọc lên. Mỗi khi đọc lại hai câu thơ này, ta lại hình dung ra những trái cây mang hình một giọt máu. Động từ “rỏ” cũng được nhà thơ sử dụng rất hay, rất độc đáo! Ai cũng muốn nói máu trào, máu sôi, máu tuôn... Mà quên đi “máu rỏ", “rỏ" cho ta thấy một sự quá bền bỉ, quá kiên nhẫn, quá kiên cường và quá nhiều! Máu ấy đã “rỏ" trong suốt mười năm, trong suốt những dòng thơ sẽ rỏ xuống gấp bội, gấp vạn lần nữa! Một giọt máu rỏ, một sự hi sinh bền bỉ và kiên gan như những người con đất Việt nói chung và Tây Bắc nói riêng.

Trở về với linh hồn thơ, trở về với những niềm tâm sự sâu lắng của nhà thơ để bắt gặp chính linh hồn ta trong ấy! Một linh hồn không phải cứu vớt từ Chúa Trời, mà được cứu vớt bởi lương tâm và trách nhiệm với những gì mình đã sống, đã đi qua. Không chỉ đơn thuần “đất đã hóa tâm hồn!", đất đã trở thành một phần máu xương trong cơ thể ta mà đất còn là một ngọn lửa nhỏ sưởi lòng ta khi lạnh giá, là một vì sao soi đường mỗi khi ta lầm lạc. Vậy mà trong cuộc sống, đã có biết bao nhiêu người tìm mọi cách lãng quên quá khứ, rũ bỏ những ngày qua. Đành rằng không thể sống mãi với quá khứ nhưng đừng bao giờ quên đi quá khứ. Bởi đó là những nấc thang đầu tiên đưa ta đến với đời. Tôi chỉ ước mong rằng, những ai đã và đang lãng quên dần với kỉ niệm hãy ngâm nga hai câu thơ linh hồn của Chế Lan Viên:

Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở

Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!

Khi ấy hạn sẽ thấy thật thanh thản, nhẹ nhàng, giống như mình đang đi trên mây lướt trên gió muốn thơ thấm dạt vào người. “Thơ là tổng kết của nhạc, họa và chạm khắc khi cần thiết". Thì đây, giữa những dòng nhạc êm dịu đang chảy bờ quá khứ và hiệu tại, màu vàng của cánh kiến bỗng sống lên nao nức. Màu vàng của nhớ nhung, của tình yêu, của kỉ niệm, thoát xác, biến thành một nàng tiên xinh đẹp, tay ôm một mớ sắc vàng mà vung lên bài thơ, mà vung lên trần gian và nỗi nhớ. Đọc bài thơ mà như cảm thấy, tay mình sờ vào đâu cũng là màu vàng sặc sỡ mà ấm áp, hồn mình phiêu bạc về đâu cũng đụng phải nỗi nhớ thương, sắc vàng và nỗi nhớ quyện vào nhau, đung đưa trước gió như một tấm mạng nhện óng ánh nhiều màu sắc, vây hãm ta bằng muôn sợi tơ êm dịu .Chưa hao giờ tôi được đọc một tập thơ nhiều nỗi nhớ đến thế! Càng chưa bao giờ tôi được đọc bài thơ nhiều sự so sánh liên tưởng kì lạ đến thế! Trong những dòng thơ ấy tràn ngập màu sắc hương vị của mùa xuân. Tràn ngập một cái gì như tình người mà nhiều hơn tình người nhiều lắm!

Đoạn trích được dừng lại ở khổ thơ:

Đất nước gọi ta hay lòng ta gọi?

Tình em đang mong tình mẹ đang chờ

Tàu hãy vỗ giùm ta đôi cánh vội

Mắt ta thèm mái ngói đỏ trăm ga

 Kết thúc bằng một câu hỏi. Mở đầu cũng bằng một câu hỏi. Để từ đó ta nhận ra một Chế Lan Viên luôn trăn trở, lo âu, luôn tự hỏi mình, hỏi người để sống và vươn tới. Câu hỏi như một lần nhấn mạnh cuối cùng: đã sống thì phải sống như một con người chân chính. Một con người có thủy có chung có nghĩa có tình. Một con người biết hi sinh sự ấm áp nhỏ bé của riêng mình mà gánh lên vai trách nhiệm đối với đất nước.

Cả bài thơ là một bản giao hưởng kéo con người về kỉ niệm, về quá khứ, về tình người. Chế Lan Viên đã yêu như yêu những người dân Chàm! Chế Lan Viên đã yêu quá khứ, thủy chung với kỉ niệm như ông đã từng yêu người, yêu đời! Không gian trong bài thơ tụ lại rồi loãng ra, trải dài qua suốt mười năm kháng chiến. Một bài thơ nhỏ mà thời gian thật là dài và nỗi nhớ thật là lớn. Những dòng thơ vẫn mang âm hưởng mạnh mẽ của một thời (Điêu tàn) nhưng thấp thoáng sau đó là cả một trời tươi sáng, nơi mặt đất nở hoa và ngàn cây ra  trái, nơi những ánh dương của một tâm hồn mới soi rọi đến muôn đời.

Thơ hay không bởi vì kĩ thuật viết, mà bởi vì con mắt nhìn của nghệ sĩ càng k ết đọng càng sâu sắc bao nhiêu thơ càng dể sống, càng để bất tử .

Thời gian ba mươi năm đã qua đi. Chế Lan Viên cũng đã ra đi. Nhưng cũng hình người đã nói “Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở. Khi ta đi đất đã hóa tăm hồn". Chế Lan Viên ra đi là để những mảnh đất nơi ông đã từng qua, từng sống để trở thành một tâm hồn bình dị với nhớ nhung tha thiết. Mảnh đất Việt này nhớ ông, một người lớn lên trong phong trào thơ đang chuyển mình trong cuộc đời mới của đất nước quê hương.