Phân tích Bài thơ về tiểu đội xe không kính của Phạm Tiến Duật ( bài 4)

   "Cùng mắc võng trên rừng Trường Sơn. Hai đứa ở hai đầu xa thẳm. Đường ra trận mùa này đẹp lắm. Trường Sơn Đông nhớ Trường Sơn Tây..."

            (Trường Sơn Đông, Trường Sơn Tây)      

Năm 1970, tập thơ "Vầng trăng, quầng lửa" của Phạm Tiến Duật ra đời. Tiếng thơ của người chiến sĩ hoạt động trên tuyến đường Trường Sơn cất lên hào hùng, trẻ tráng và hồn nhiên kì lạ. Thơ Phạm Tiến Duật thể hiện tình cảm yêu nước và chí khí anh hùng của thế hệ thanh niên trong cuộc chiến tranh chống Mĩ qua những hình ảnh cô gái thanh niên xung phong và anh bộ đội trên tuyến đường Trường Sơn. "Lửa đèn", 'Trường Sơn Đông, Trường Sơn Tây", "Bài thơ về tiểu đội xe không kính", "Gửi em, cô thanh niên xung phong",... là những bài thơ rất nổi tiếng của chàng lính trẻ làm thơ này.

"Bài thơ về Tiểu đội xe không kính" được anh viết vào năm 1969 - khi cuộc chống Mĩ đang diễn ra vô cùng ác liệt. Máy bay giặc Mĩ trút hàng ngàn, hàng vạn tấn bom đạn và chất độc hóa học xuống con đường chiến lược mang tên Bác Hồ. Các trọng điểm mịt mù lửa khói suốt đêm ngày. Những đoàn xe vận tải quân sự vẫn nối đuôi nhau đi lên phía trước. Bài thơ đã ghi lại những nét ngang tàng, dũng cảm và lạc quan của người chiến sĩ lái xe trong binh đoàn vận tải quân sự, qua đó ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam thời đánh Mĩ".

Hai câu thơ đầu nói rõ vì sao xe "không có kính". Cấu trúc câu thơ dưới hình thức "hỏi - đáp". Ba chữ "không" đi liền nhau, hai nốt nhấn "bom giật, bom rung" biểu lộ chất lính" trong cách nói phóng túng hồn nhiên. Câu thơ đậm đặc chất văn xuôi, nhưng đọc lên nghe vẫn thú vị:

''Không có kính không phải vì xe không có kính

Bom giật, bom rung kính vỡ đi rồi "

Mười bốn câu thơ tiếp theo khắc hoạ hình ảnh những người chiến sĩ lái xe trên tuyến đường Trường Sơn qua một loạt hình ảnh hoán dụ: con mắt, mái tóc, mặt, nụ cười... Một tư thế ngồi lái "ung dung" tuyệt đẹp: thong thả, khoan thai. Những cái nhìn khoáng đạt, nhìn thấp, nhìn thẳng, nhìn cao, nhìn xa. Dũng mãnh và hiên ngang: Ung dung buồng lái ta ngồi

Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng"

Hai chữ “ta ngồi" với điệp từ "nhìn" láy lại 3 lần; giọng thơ, nhịp thơ mạnh mẽ, đĩnh đạc.

Phạm Tiến Duật đã dành trọn một khổ thơ nói lên những gì người chiến sĩ "nhìn thấy". Những câu thơ nối tiếp xuất hiện với bao hình ảnh chẳng khác nào một đoạn phim quay nhanh: .

"Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng,

Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim

Thấy sao trời và đột ngột cành chim

 Như sa, như ùa vào buồng lái".

Có gió thổi, có cánh chim chiều và cả ánh sao đêm. Gió được nhân hóa và chuyển đổi cảm giác đầy ấn tượng: "gió vào xoa mắt đắng". Xe chạy thâu đêm, xe lại không có kính nên mới có cảm giác "đắng" như thế. Con đường phía trước là con đường chiến lược cụ thể, nó còn mang hàm nghĩa, "chạy thẳng vào tim", con đường chiến đấu chính nghĩa vì lẽ sống, vì tình thương, vì độc lập tự do của đất nước và dân tộc. Các từ nhìn thấy"... / "nhìn thấy..." / nhìn thấy... với các chữ "sa", chữ "ùa" góp phần đặc tả tốc độ phi thường của chiếc xe quân sự đang bay đi, đang lướt nhanh trong bom đạn !

Nếu khổ thơ trên nói đến gió thì khổ thơ tiếp theo nói đến "bụi”,gió,bụi tượng trưng cho gian khổ, thử thách  ở đời. Chữ "ừ" vang lên như một thách thức, một chấp nhận nhưng chủ động của người chiến sĩ lái xe:

"Không có kinh, ừ thì có bụi,

Bụi phun tóc trắng như người già.

Chưa cần rửa phì phèo châm diếu thuốc

Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha!".

Với bao chi tiết hiện thực đầy  ắp vần thơ. Một mái tóc xanh của chàng trai qua mấy dặm đường có sự đổi thay đáng sợ: "Bụi phun lóc trắng như người già". Một hình ảnh  so sánh hóm hỉnh, độc đáo ! Một kiểu hút thuốc rất "lính": Một nụ cười lạc quan yêu đời và hồn nhiên "ha ha" cất lên từ một gương "mật lấm" khi đồng đội gặp nhau: “Nhìn nhau  mặt lấm cười ha ha !".

Sau "bụi" là đến "mưa": "Mưa tuôn mưa xối như ngoài trời". Thế là người lính nếm trải đủ mùi gian khổ : gió bụi,mưa rừng.Bao nhiêu áo quần ướt sạch vì ngồi trong buồng lái mà "như ngoài trời". Chấp nhận, ngang tàng, phơi phới lạc quan:mưa xối như ngoài trời.

Nhiệt tình cách mạng của  người lính không còn là trừu tượng nữa, được tính bằng những cung đường "lái trăm cây số nữa". Cung đường ấy trong, bom đạn, mưa tuôn phải trả giá bằng bao mồ hồi, xương máu ! Câu thơ 7 từ mà có đến 6 thanh bằng diễn tả cái phơi phới, thênh thênh đầy nghị lực, bất chấp mọi gian khổ: "Mưa ngừng,gió thổi mau khô thôi”

Hai khổ thơ thứ 5. thứ 6 ghi lại hình ảnh tiểu dội xe không kính và cuộc trú quân giữa rừng. Sau những chặng đường gian khổ. những tháng ngày mưa gió, bụi mù... và bom đạn, họ gặp lại nhau... Cái bắt tay cũng vô cùng độc đáo. Trong niềm vui gặp gỡ đã có nhiều mất mát hi sinh:

... "Gặp bạn bè suốt dọc đường đi tới

Bắt tay qua cửa kính vỡ rồi"

Có bữa cơm hội ngộ. Tình đồng đội cũng là tình anh em gia đình ruột thịt. Có cảnh mắc võng dã chiến "chông chênh" bên đường. Rồi đoàn xe "lại đi, lại đi", nối tiếp nhau ra tiền phương. Trên đầu họ,trong tâm hồn họ "trời xanh thêm", chứa chan hi vọng, lạc quan dạt dào:

"Bếp Hoàng Cầm ta dựng giữa trời

Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy

 Võng mắc chông chênh đường xe chạy

 Lại di, lại đi. trời xanh thêm"

Khổ cuối bài thơ làm nổi bật cái dữ dội và khốc liệt của chiến tranh: Chiếc xe vận tải quân sự mang trong mình đầy thương tích. Đã có biết bao chiến sĩ lái xe dũng cảm hi sinh. Chiếc xe như một dũng sĩ kiên cường, 3 cái "không và chỉ có 1 cái "có": "Không có kính, rồi Xe không có đèn - Không có mui xe, thùng xe có xước".

Sau cái "thùng xe có xước ", người chiến sĩ lái xe tự hào khắng định cần "có một trái tim" trong xe. "Có trái tim" ấy là sẽ có tất cả: "Trái tim" - hình ảnh hoán dụ thể hiện sức mạnh chiến đấu, ý chí kiên cường cửa người chiến sĩ lái xe trẻ vì sự nghiệp giải phóng miền Nam thân yêu, vì sự nghiệp thống nhất đất nước:

"Xe chạy vì miền  Nam phía trước;

Chỉ cần trong xe có một trái tim"

'Trái tim" ấy là trái tim yêu thương, trái tim sục sôi căm giận ? Phải chăng câu thơ của Phạm Tiến Duật khơi nguồn cảm hứng từ câu nói nói tiếng của Hồ chủ tịch  kính yêu: "Miền Nam luôn luôn trong trái tim tôi”